Thomas von der Dunk
Reis langs een verdwenen grens. Beelden van de wegroestende scheidslijn tussen Duitsland en Duitsland
Uitgeverij Van Gennep
Amsterdam 2009
128 blz.
ISBN 9 789055 154180
€19,90
IJzeren Gordijntoerisme
René Does
Afgelopen herfst heeft de twintigste verjaardag van de val van de Berlijnse Muur een serie boeken over deze historische gebeurtenis opgeleverd. Ook in Nederland. In het tijdschrift Ablak (2009, nummer 5) is bijvoorbeeld Het andere Duitsland van Berlijn-correspondent Jeroen Kuiper besproken, waarin de auteur door de voormalige DDR reist en met Oost-Duitsers praat over hun persoonlijke ervaringen met de Duitse eenwording .
Een heel aardige titel in deze reeks boeken is Reis langs een verdwenen grens van de cultuurhistoricus en motorrijder Thomas von der Dunk. In de zomer van 1991 heeft hij van noord naar zuid de oude grens tussen de BRD en de DDR afgereid, dat wil zeggen van Lübeck in het noorden naar Hof bij het drielandenpunt met Tsjechoslowakije in het zuidoosten. Een reis van bijna 1400 kilometer. Von der Dunk wilde nog snel de fysieke restanten van deze grens vastleggen voordat de 'befaamde Duitse Gründlichkeit' de zichtbare overblijfselen van de Duitse deling zou hebben opgeruimd.
Zijn idee heeft een mooie fotoreportage opgeleverd, die bijna twintig jaar na dato alleen maar aan waarde heeft gewonnen: door de verdwijning van bijna alle grensbouwwerken beseft de lezer dieper de historische waarde van Von der Dunks tekst en 94 foto's over deze oude scheidslijn tussen Duitsers en Duitsers.
Het reisverslag wordt voorafgegaan door een 'Woord vooraf' van Von der Dunk en een historische inleiding over de Duits-Duitse grens door de Utrechtse historicus en Duitsland-kenner Jacco Pekelder. Von der Dunk vertelt dat grenzen hem fascineren. 'Waarom loopt hier een grens, en waaraan zie je dat?' Hij stelt dat grenzen meestal niet zijn te verklaren uit bijzonderheden van het fysieke landschap, maar het resultaat zijn van grensafbakening door natiestaten.
De vorming van de grens tussen BRD en DDR was in uitzonderlijk hoge mate het resultaat van hogere machtspolitiek. Dit wordt mooi geïllustreerd door Von der Dunks waarneming wat de verdwijning van het Duitse deel van het IJzeren Gordijn voor de grensbewoners betekende: als 'randbewoners' van ingeslapen en in de West-Duitse en Oost-Duitse periferie gelegen plaatsen werden zij 'plotseling in het geografische hart van het nieuwe verenigde Duitsland gecapituleerd'.
De historische inleiding door Pekelder, 'Een onnatuurlijke grens' getiteld, schetst compact en informatief de geschiedenis van de Berlijnse Muur en de 1393 kilometer lange grens tussen BRD en DDR. Hij laat zien hoe sterk deze grens het resultaat was van de Koude Oorlog die het Europese continent heeft verdeeld.
Direct na de Tweede Wereldoorlog was de grens slechts een demarcatielijn tussen de westerse en de sovjetbezettingsector van Duitsland. In 1949 werden de DDR en de BRD opgericht. In 1952 werd aan Oost-Duitse zijde een vijf kilometer brede Sperrzone ingesteld, waar alleen de inwoners zonder speciale toestemming mochten verblijven. Langs de echte grens werd een tien meter brede veiligheidsstrook van alle begroeiing ontdaan.
In 1961 werd begonnen met de bouw van de Berlijnse Muur en de grensobjecten, waarvan de restanten door Von der Dunk zijn nagereisd. De reden voor de bouw was het indammen van de massale vlucht van - meestal de beter opgeleide - Oost-Duitsers naar het Westen.
Na de bouw van de Muur, in de DDR de 'antifascistische beschermingswal' genoemd, werd een schietbevel ingesteld om grensoverschrijders die het toch nog waagden 'met het eerste schot' te raken. Ook dorpen in het grensgebied werden soms door een hoge muur doorsneden. Zoals Mödlareuth, dat de bijnaam 'Little Berlin' kreeg.
Door de ontspanningspolitiek in de jaren zeventig werd het iets minder moeilijk om naar Oost-Duitsland te reizen. In de Sovjet-Unie kwam in maart 1985 Michail Gorbatsjov aan het bewind, die na enkele jaren duidelijk maakte dat sovjetsatellietstaten niet meer konden rekenen op militaire bescherming van het communistische systeem. Begin april 1989 werd het schietbevel bij de grens ingetrokken. Op 9 november viel de Muur.
Voor de hoofdmoot van het boek, de fotoreportage, stappen we bij Von der Dunk achterop de motor. Slingerend tussen het oude West- en Oost-Duitsland rijden we langs 'de wegroestende scheidslijn tussen Duitsland en Duitsland'. Wat Von der Dunk laat zien zijn de restanten van grensovergangen, wachttorens, hekwerken van prikkeldraad en brokken betonmuur. Dit aangevuld met foto's van nieuwe monumentjes die het opheffen van de Muur vieren en Imbissen, die op bijna alle parkeerplaatsen langs de route werden opgericht.
'Alsof geen Duitser een grens durft over te gaan zonder een warme worst in de hand.' Het zijn mooie desolate foto's die Von der Dunk heeft geschoten. We stemmen in met het gevoel dat hij krijgt tijdens zijn reis: 'Hoe langer je de grens volgt, hoe krankzinniger hij wordt.'Bent u geïnteresseerd in Europese, Duitse en/of oorlogsgeschiedenis, dan is dit boek een echte aanrader.