Rusland: staat en kozakken houden weer van elkaar

René Does

Tijdens de reguliere EU-Rusland-top, die op 31 mei en 1 juni plaatsvond in Rostov-aan-de-Don, werden de deelnemers getrakteerd op de zang-, dans- en paardrijkunsten van kozakkenformaties. Dit was een nieuwste uiting van de wedergeboorte van het kozakkendom in Rusland en het herstel van de band tussen staat en kozakken.

In januari 2009 richtte president Dmitri Medvedev binnen zijn presidentiële administratie een Adviesraad voor kozakkenzaken op. Deze adviesraad heeft als taak het 'Concept van de staatspolitiek van de Russische Federatie jegens de kozakken' uit te voeren in die regio's van het land waar kozakkengemeenschappen leven. In de raad zitten zowel kozakken als niet-kozakken. De voorzitter van de raad is Aleksandr Beglov.

De kozakkenstand ontstond op het einde van de Middeleeuwen uit Russische en Oekraïense boeren die voor de lijfeigenschap vluchtten. Zij vestigden zich op de steppen ten zuiden van het Russische rijk, van waaruit zij invallen en rooftochten naar Rusland ondernamen. Een beruchte kozakkenleider in dit opzicht was Stepan Razin (1630-1671).

Onder het bewind van tsaar Peter de Grote (1682-1721) werden grote delen van het kozakkenland in het Russische rijk geïncorporeerd. De kozakken traden in Russische staatsdienst met als taak de zuidelijke grenzen van het rijk te verdedigen. Kozakkengemeenschappen werden genoemd naar de rivieren waar langs zij zich vestigden. Het bekendst werden de Donkozakken.

Toen het Russische rijk zich later nog verder naar het zuiden uitbreidde, naar de Kaukasus en Centraal-Azië, werden de kozakkenregio's een buffer tussen deze nieuwe gebieden en het Russische hartland. Onder Stalin echter werd een beleid van 'dekozakkisering' gestart. Ook een kozak moest een homo sovieticus worden.

De wederopleving van het kozakkendom na de ondergang van het communisme heeft zich aanvankelijk voornamelijk van onderaf afgespeeld. Dit bleek tijdens de volkstelling van 2002, toen in de rubriek 'nationaliteit' zeven miljoen burgers 'kozak' invulden. Of een staatsburger van de Russische Federatie een kozak is, is een kwestie van zelfidentificatie.

Toch zijn de kozakken geen echte nationaliteit binnen Rusland, zoals bijvoorbeeld de Tataren, de Tsjetsjenen of de Jakoeten dit wel zijn. Kozakken gelden niet als etnische minderheid binnen de Russische Federatie en hebben ook geen eigen deelrepubliek, een Kozakkenland of Kozakkië, zoals de andere genoemde volken dit wel hebben.

Er zijn overigens wel enkele radicale kozakken die een eigen deelrepubliek zouden willen oprichten. De kozakken zijn vooral een maatschappelijke stand: een stand van militaire boeren met eigen gebruiken en gewoonten. Zo heet een kozakkendorp een stanitsa. Een kozakkenhoofdman is een ataman of 'hetman'.

In het officiële staatsbeleid wordt weer, zoals vroeger, een onderscheid gemaakt tussen 'geregistreerde kozakken' en 'niet-geregistreerde kozakken'. Alleen kozakken uit die eerste groep konden en kunnen in opdracht van de Russische staat militair of politioneel werk verrichten. De laatste tijd is bescherming van Rusland tegen invallen van islamitische extremisten uit de Noord-Kaukasus hiervan een belangrijk bestanddeel.

In de provincie Rostov, waarin ook hun hoofdstad Novotsjerkassk ligt, helpen de Donkozakken de politie voor 5.000 roebel per maand met het bewaken van de openbare orde. Zij doen dit binnen 'burgerwachten'. Overigens tot grote tevredenheid van de burgers. Zoals de kozakken zelf zeggen: 'Één kozak te paard is even effectief als twintig ME'ers te voet.'

Er bestaan nu drie categorieën kozakken in Rusland: gewone kozakken die geen staats- of maatschappelijke diensten verrichten, kozakken die actief zijn maatschappelijke kozakkenverenigingen en de 'geregistreerde kozakken'.

De kozakken staan bekend als vrijheidslievende en eigenzinnige mensen die zich niet door anderen laten sturen. Dit lijkt moeilijk te rijmen met hun sterke identificatie met de Russische staat. Raadsvoorzitter Beglov weet dit in een mooie dialectische formule recht te praten: 'De keuze van een geregistreerde kozak is dienstdoen op basis van zijn vrije wil.'

Kozakken zijn echte patriotten en Russisch-orthodoxe gelovigen. Ook de kerk heeft de banden met de kozakken weer aangehaald en geïnstitutionaliseerd. Op 5 maart 2010 richtte de Synode van de Russisch-orthodoxe kerk een 'Synodale commissie voor de samenwerking met de kozakkenstand' op.

Het hedendaagse kozakkendom bestaat uit drie elementen. Het eerste is de folklore, zoals het dragen van baarden en snorren, het dragen van uniformen die zich duidelijk onderscheiden van de officiële staatsuniformen, kozakkenheraldiek, paardrennen, zingen, dansen en in grote gezelschappen thee drinken. Deze folklore trekt ook toeristen aan.

Het tweede element is een sterke mate van zelfbestuur. Kozakkengemeenschappen kiezen vanuit hun midden een ataman. De atamans van de kozakkendorpen komen bij elkaar in een zogenoemde Kozakkenkring om zaken van algemeen kozakkenbelang te bespreken. En het derde element is het uitvoeren van overheidstaken.

'De kozakken zijn een van de belangrijke bestanddelen van het multinationale Russische kleurenpalet,' stelt Beglov. De band tussen staat en kozakken in Rusland lijkt tot wederzijds genoegen en nut weer helemaal terug.